Saturday, May 18, 2019
Castelao, Antonio Fraguas e eu por SIRO Lopes (in Voz de Galicia)
En 1975
conmemorouse o vinte e cinco cabodano de Castelao con incontábeis
publicacións e actos culturais en toda Galicia. Foi unha gran celebración
colectiva, na que a contribución cidadá sería hoxe inimaxinable. En Ferrol
houbo unha mesa redonda na que participamos Antonio Fraguas, Ramón
Piñeiro e eu. Fraguas tiña 70 anos, pero aparentaba máis, porque quería
aparentar máis; quería ser un paisano de Cotobade e exercía como tal. A
presenza de vello aldeán facíao entrañable, e cando aquela tarde empezou a
contar qué pasaría se Castelao entrase no salón, co paraugas no brazo, ollando
á xente cos ollos cegatos e saudando aos máis próximos cun apertón de mans, o
auditorio entregóuselle.
Fraguas e Piñeiro
foran amigos de Castelao e describírono como home e como galeguista; eu
expliquei como un rapaz de Rianxo chegara a se converter en «el más europeo de
los dibujantes españoles», en palabras de José Francés, o crítico de
arte creador dos Salóns de Humoristas en Madrid. Por primeira vez falei da
revista satírica alemá Simplicissimus e do debuxante noruegués
Olaf Gulbransson, que tanta influencia exerceu en Castelao, e ilustrei a
intervención con numerosas diapositivas. Fraguas estaba entusiasmado. Fora
alumno de Castelao no instituto de Pontevedra e vírao debuxar. «Non sabe
-dicíame- canto me teño preguntado onde aprendería aquel home a facer liñas tan
xeitosas! Vaia, vaia. Así que o noruegués Olaf Gulbransson…». Piñeiro ría e non
se estrañaba, porque xa tiña o meu texto para publicalo no número 47 da
revista Grial, dedicado a Castelao. Entón Fraguas fíxome una
pregunta:
-E como chegaría
Castelao ao Gulbransson?
-Eu non o sei
-respondinlle-, pero niso ando
E andei, e en 1979
tiña a resposta: Castelao chegara aos debuxantes de Simplicissimus polo
escritor cubano Bernardo G. Barros, autor do manual La
caricatura contemporánea. Conteino en Grial, nun ensaio que
titulei Simplicissimus, Gulbransson e Castelao, coa
satisfacción do deber cumprido. Tres anos despois Valentín Paz Andrade publicaría
o libro Castelao na luz e na sombra e nunha nota a pé de
páxina tacharíame de argalleiro con argumentos sen xeito, que rebatín en Grial.
Pediume desculpas e a segunda edición saíu sen a nota, pero a experiencia
amoucárame e deixei que outros afondasen na relación de Castelao con Bernardo
G. Barros. En 1997, mentres entrevistaba e caricaturizaba a Fraguas para La
Voz de Galicia, conteille algo do que os estudosos deberían atopar, e el,
que era un santo, poñía cara de malo, sinalábame co índice e animábame:
-Non agarde por
ninguén! Publíqueo vostede!
Tiña que facelo
porque a teoría que Castelao expón na conferencia «Humorismo. Dibuxo
Humorístico. Caricatura é de Barros», e varias viñetas humorísticas, algún
debuxo de guerra e ata o cartel do Estatuto están inspirados en debuxantes deL’Assiette
au beurre. Todo é explicable, pero esa información, manexada polo
antigaleguismo, permitiría acusar a Castelao de plaxiario. Publiquei o libro en
castelán, en 2016, coa xenerosa axuda de Victoria Carballo-Calero,
e en galego, en 2018, co título Castelao na arte europea. Recibiu o
premio no apartado de Divulgación Cultural na recente Gala do Libro Galego e,
naquel momento, debinllo dedicar a Antonio Fraguas; pero faltáronme os
reflexos. Fágoo agora, da forma máis sentida.
O Día das Letras Galegas dedícase este ano ao etnógrafo Antón
Fraguas Fraguas, figura relevante na cultura galega e persoa queridísima pola
súa bonhomía. No ano 1997 entrvisteino e caricaturiceino para a sección Riscos,
que eu facía semanalmente en La Voz de Galicia. Coido que a
conversa e a caricatura permiten coñecer a rica personalidade deste home todo
humildade e bo, boísimo humor.
Entrevista a Antonio Fraguas no ano 1997: “O tempo non é para matalo, senón
para vivilo”
-¿Que idade ten, don Antón?
-Se chego alá, o 28 de Nadal farei 92 anos.
-Levaríalle tempo facelos.
-Non tal. Chégase moi axiña. Mire, dixéramo Xulián Marías e dixera ben: “A
partir dos 50, sempre é Nadal”. Certo. Hai ano e medio apaguei 90 candeas e
parece que foi onte. O tempo voa.
–Para acadar a súa idade ¿que é mellor: unha boa saúde ou unha mala
saúde de ferro?
-Unha saúde intermedia. A trécola está en non facerse notar moito. Eu
tívenlle as miñas cousas, non crea. Por ter, ata tiven a sarna e outro mal que
seica viña de Cuba e chamábanlle o gusto cubano.
-¿Cando somos
vellos? ¿Quizais cando sentimos máis nostalxia do pasado ca ilusión polo
futuro?
-Cando nos asinan o certificado de defunción, que tampouco é cousa grave.
Como dicía o bombeiro de Santiago, “despois de todo, morrer non é ningunha vergonza”.
Pero é verdade que mentres hai ilusión, hai vida, de aí que non me sinta
vello de todo, porque eu non a perdín. Aínda vou ás xuntanzas do Museo do Pobo
Galego e a algunhas da Academia, publico algún artigo en Galicia e Portugal,
dou de cando en vez unha conferencia… E así, ímola andando.
Nostalxia do pasado non lle teño moita, que vivín cousas horrorosas.
–Seica aborrece o aceite de ricino.
-Aborrezo, si
señor; por poderosísimas razóns.
–¿Fixéronlle
beber moito?
-Non, moi
pouquiño, pero como humillación foi abondo.
–¿Como
recorda aquel mal trago?
-Eu era profesor de Xeografía e Historia no instituto da Estrada, e co
grupo galeguista da vila fixeramos a campaña do Estatuto. Ao se producir o
Alzamento viñeron uns falanxistas de fóra e con varios mozos, algúns deles ex
alumnos meus, organizaron a represión. Primeiro déronnos o ricino e logo
mandáronnos borrar con cepillos e sosa viva todas as pintadas de ESTATUTO SI,
que fixeramos no chan, arredor da fonte e noutros lugares concorridos. Os
rapaces da vila, por me favorecer, na vez do cepillo e a sosa metéronme nas
mans unha bandeira, que sería a falanxista, digo eu. Tiñamos que ir cantando o
Cara al sol, pero como eu non o sabía, trabucábame e díxome un deles: “Non
cante, don Antonio, non cante; deixe”.
–Despois daquelo foi expulsado do ensino.
-Suspendido de
empleo y sueldo, dicía o decreto. Cabo dun ano puxen escola en Santiago, unha
pasantía, e tiven a satisfacción de contar entre o alumnado con moitos rapaces
da Estrada.
-Ese sería un
dos días máis tristes da súa vida. ¿Cal foi o máis ledo?
-O día que gañei a cátedra no ano 50. Tivera que enfrontarme non só ás
probas oficiais, senón tamén á denuncia doutro opositor, que me acusou ante o
presidente do tribunal de ser politicamente peligroso.
–¿Érao?
-¡Que había de
ser! Perigoso podo resultar agora, que ando con bastón, “arma contundente e
arreboladiza”, segundo algúns diccionarios; pero politicamente sempre fun un
liberal, un demócrata. Por eso non me gosta recordar o horror da Guerra
Civil e da longuísima posguerra, que cambiaron a miña vida por completo. Dóeme a alma.
–¿Poden algunhas persoas cambiar o noso destino?
-Poden. Mire, Montero Ríos puido cambiar o destino de meu pai cando lle
dixo á miña avoa -que cada quince días lle levaba o queixo á casa-: “Gregoria,
trae o rapaz a Pontevedra, que eu fágocho mestre de escola”. Pero miña avoa non
quixo, porque meu pai xa empezara a traballar de canteiro. O meu destino
cambiouno o mestre que falou cos meus pais para que fixesen un esforzo e me
desen estudios, e convenceunos.
–¿Unha encrucillada?
-Ás veces si, porque o destino pode depender do acerto ou desacerto no
camiño que se escolla. Hai camiños sen retorno.
–¿Un libro?
-Home, Os camiños da vida, de Otero Pedrayo; a poesía de Rosalía, os versos
de Pondal…, todo eso engaiola e pode servir de guía.
–Falando de
libros e de guías, se vostede escribise outra Divina Comedia, ¿a quen
escollería como guía?
-A Otero
Pedrayo, sen dúbida. Unha das
cousas que máis sentín foi non poder asistir á súa cátedra, polo que tiña de
sabio e de boísima persoa; pola súa oratoria esplendorosa, con toda a fantasía
do mundo.
–Foi a gran figura da Xeración Nós.
-Eu coido que
si. A gran figura dunha gran xeración, que estaba a facer moitas cousas
importantes. ¡Canto non melloraría o país se a guerra non esmagara o seu labor!
–Vostede,
que andou toda Galicia, ¿viu algunha vez a Santa Compaña?
-Eu non, pero
Xosé María Castroviejo si. Dixéranlle
por onde ía pasar unha noite e alá foi. Aínda que era home valente e destemido,
tomou unha copiña ou dúas para temperarse, e viuna. Contouno el e haino que
crer.
–Vexo que conserva íntegro o sentido do humor.
-Si, o humor si. A vida vai en serio, sabe, e haina que condimentar cun
chisquiño de humor. Fíxeno sempre, nas clases, nas conferencias, nas conversas
privadas, e comprobei que a xente o agradece.
–¿Vale moito a experiencia?
-A min paréceme que non. As únicas que valen son as malas.
–Dicía Campoamor que “a experiencia é un sabio feito a tropezóns”.
-E así é. A experiencia é unha materia difícil. A máis dura penso eu.
–¿Que é o máis difícil de conseguir ao longo dunha vida?
-Aproveitar o tempo. Hai que rexeitar a expresión matar o tempo, porque o
tempo é para vivilo, non para matalo. Xa se sabe: vita brevis est.
–¿Pódese traducir iso por “a vida é unha breva”?
-Non a é para ninguén. A traducción é a que é. Por moitos anos que se
teñan, a vida é breve. Pero voulle dicir unha cousa: eu o tempo aínda o fun
aproveitando; o que non conseguín -velaí o meu gran fracaso- foi ser ben
ordenado. ¡Nada, niso son un desastre total! Ás veces teño que escribir tres veces o
mesmo artigo, porque perdín os dous primeiros.
–¿Prefere
que lle chamen sabio ou bo?
-Prefiro que
me chamen bo, porque sabio nunca fun.
–Pero bo,
si.
-Medianamente bo. Procurei axudar a quen puiden, e nunca pedín para min.
